Secesja w sztuce – definicja, twórcy, najważniejsze dzieła i powiązania z innymi epokami

Secesja w sztuce, znana też jako Art Nouveau, to przełomowy styl z przełomu XIX i XX wieku. Poznaj definicję secesji, jej historię, głównych twórców, obszary występowania, 5 topowych dzieł oraz związki z innymi epokami.

Czym jest secesja w sztuce?

Secesja w sztuce (fr. Art Nouveau, niem. Jugendstil, katal. Modernisme) to nurt artystyczny, który narodził się jako świadome „odejście” od akademizmu, historyzmu i eklektyzmu dominujących w XIX wieku. Nazwa „secesja” wywodzi się z łacińskiego secessio – „odejście”, co dobrze oddaje bunt wobec skostniałych kanonów sztuki akademickiej.

Secesja w sztuce dążyła do stworzenia nowego, nowoczesnego stylu, który:

– odrzucał kopiowanie dawnych form (gotyku, renesansu, baroku),
– łączył sztukę wysoką (malarstwo, rzeźba) z użytkową (meble, szkło, biżuteria, architektura),
– czerpał inspirację z natury – roślin, pnączy, fal, organizmów morskich,
– opierał się na płynnej, falistej linii („linia biczowa”) i bogatej ornamentyce.

Do najważniejszych cech secesji w sztuce należą:

– motywy roślinne i organiczne (lilie, irysy, winorośl, pawie pióra),
– dynamiczne, wijące się linie zamiast sztywnej symetrii,
– płynne łączenie funkcji i dekoracji (np. balkony, balustrady, lampy jako dzieła sztuki),
– dążenie do „sztuki totalnej” – projekt całego wnętrza, od fasady po klamkę.

Kiedy powstała secesja?

Secesja w sztuce rozwijała się na przełomie XIX i XX wieku, mniej więcej od lat 80. XIX wieku do ok. 1910–1914, z głównym rozkwitem w latach 1890–1910. Jej korzenie sięgają angielskiego ruchu Arts and Crafts, który sprzeciwiał się masowej, przemysłowej produkcji i bronił rzemiosła artystycznego oraz wysokiej jakości wykonania.

Kilka ważnych dat dla rozwoju secesji:

– lata 80. XIX w. – pojawiają się pierwsze formy zapowiadające secesję (m.in. Arts and Crafts w Anglii),
– ok. 1890–1893 – pierwsze wyraźnie secesyjne budynki i projekty w Brukseli (Victor Horta),
– 1897 – założenie wiedeńskiego stowarzyszenia „Secesja” (Sezession), które dało nazwę kierunkowi w krajach niemieckojęzycznych i w Polsce,
– 1900 – Wystawa Światowa w Paryżu, moment szczytowej popularności stylu Art Nouveau.

Po I wojnie światowej secesja szybko wychodzi z mody, a jej miejsce zajmują prostsze, geometryczne style – przede wszystkim modernizm i art déco.

Główni twórcy secesji w sztuce

Secesja w sztuce nie była jednolitym stylem – w każdym kraju przybrała lokalną odmianę i własną nazwę. Mimo różnic, da się wskazać kilku kluczowych artystów, którzy zdefiniowali ten nurt:

– Gustav Klimt (Austria, Wiedeń) – centralna postać wiedeńskiej secesji, twórca symbolicznych, często erotycznych kompozycji o złoconych, dekoracyjnych tłach, takich jak „Pocałunek”.

– Alphonse (Alfons) Mucha (Czechy/Francja) – mistrz dekoracyjnych plakatów z kobiecymi alegoriami, którego plakat „Gismonda” (1894) dla Sarah Bernhardt stał się ikoną paryskiego Art Nouveau.

– Antoni Gaudí (Hiszpania, Barcelona) – najwybitniejszy przedstawiciel katalońskiego Modernisme, architekt organicznych, fantazyjnych budowli, takich jak Sagrada Família, Casa Batlló czy Park Güell, łączących elementy gotyku i Art Nouveau.

– Victor Horta (Belgia, Bruksela) – pionier architektury secesyjnej, autor m.in. Hôtel Tassel, uznawanego za jeden z pierwszych w pełni art nouveau domów miejskich.

– Hector Guimard (Francja, Paryż) – twórca słynnych wejść do paryskiego metra, które stały się jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli Art Nouveau.

W Polsce secesja w sztuce i architekturze silnie związała się z ruchem Młodej Polski. Najważniejsi twórcy to m.in. Stanisław Wyspiański – autor secesyjnych witraży i polichromii (m.in. w kościele Franciszkanów w Krakowie) oraz Józef Mehoffer – twórca monumentalnych witraży, np. w katedrze w Fryburgu.

Gdzie rozwijała się secesja? Główne ośrodki

Secesja w sztuce była stylem międzynarodowym, obejmującym znaczną część Europy i Ameryki Północnej. Najważniejsze ośrodki to:

– Francja – Paryż (Art Nouveau),
– Belgia – Bruksela (Horta i inni architekci art nouveau),
– Austria – Wiedeń (Wiedeńska Secesja i Gustav Klimt),
– Niemcy i kraje niemieckojęzyczne – Jugendstil (Monachium, Darmstadt, Wiedeń),
– Hiszpania (Katalonia) – Barcelona (Modernisme, Gaudí),
– Polska – Kraków, Lwów, Łódź (architektura i malarstwo Młodej Polski),
– Czechy – Praga (Mucha, secesyjna architektura i dekoracje),
– Wielka Brytania, Szkocja – kontynuacja wątków Arts and Crafts i lokalnych odmian secesji,
– Stany Zjednoczone – wybrane realizacje architektoniczne i dekoracyjne inspirowane stylem Art Nouveau.

W każdym z tych regionów secesja w sztuce przybierała lokalny charakter, jednak wszędzie łączyła ją wiara w możliwość „upiększenia” życia codziennego poprzez sztukę.

Top 5 dzieł secesji w sztuce

1. „Pocałunek” – Gustav Klimt (1907–1908)

Technika: olej na płótnie ze złotem
Miejsce: Österreichische Galerie Belvedere, Wiedeń
Nurt: secesja wiedeńska

„Pocałunek” jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych obrazów świata i symbolem secesji w sztuce – romantyczna scena splecionej pary zanurzonej w dekoracyjnej, złoconej ornamentyce typowej dla „złotego okresu” Klimta.

2. Plakat „Gismonda” – Alphonse Mucha (1894)

Technika: litograficzny plakat teatralny
Zamawiająca: Sarah Bernhardt
Miejsce premiery: Théâtre de la Renaissance, Paryż

Plakat do sztuki „Gismonda” w 1894 roku zapoczątkował tzw. „erę Muchy” w Paryżu. Smukła, monumentalna postać aktorki w bogatych szatach, otoczona secesyjnym ornamentem i dekoracyjną typografią, stała się wzorcem plakatu Art Nouveau.

3. Bazylika Sagrada Família – Antoni Gaudí

Miejsce: Barcelona, Hiszpania
Status: bazylika, jedno z najważniejszych dzieł katalońskiego modernizmu i Art Nouveau

Sagrada Família łączy późnogotycką strzelistość z organicznymi, falistymi formami Art Nouveau. Fasady pełne są symbolicznej, roślinnej i zwierzęcej ornamentyki, a wnętrze przypomina kamienny las, co doskonale wpisuje się w secesyjny kult natury.

4. Hôtel Tassel – Victor Horta (1892–1893)

Typ: miejska kamienica
Miejsce: Bruksela, Belgia
Status: obiekt wpisany na listę UNESCO jako jedna z kluczowych realizacji Art Nouveau

Hôtel Tassel jest jednym z pierwszych w pełni secesyjnych budynków na świecie. Horta zastosował stalową konstrukcję, szklane świetliki i otwarty plan wnętrz, a całość wypełnił roślinną ornamentyką, tworząc wzorcowy przykład secesji w architekturze – zarówno w fasadzie, jak i w detalach (balustrady, mozaiki, klamki).

5. Witraż „Bóg Ojciec – Stań się” – Stanisław Wyspiański (1904)

Technika: witraż
Miejsce: kościół Franciszkanów pw. św. Franciszka z Asyżu, Kraków

Monumentalny witraż przedstawiający Boga Ojca stwarzającego świat uchodzi za jedno z najwybitniejszych dzieł polskiej secesji w sztuce i jedno z najważniejszych osiągnięć Wyspiańskiego. Dynamiczna sylweta, ekspresyjny gest i nowatorskie, geometryzowane formy roślinne łączą symbolizm z secesyjną dekoracyjnością.

Do jakich epok nawiązuje secesja?

Choć secesja w sztuce narodziła się jako sprzeciw wobec historyzmu i eklektyzmu XIX wieku, jej twórcy świadomie nawiązywali do wcześniejszych epok, przetwarzając je w nowoczesny sposób.

Najważniejsze powiązania secesji to:

– Gotyk – szczególnie w architekturze (Sagrada Família, wiele secesyjnych kościołów i kamienic) widoczne są gotyckie inspiracje: strzeliste formy, rozeta, rola światła i witraży. U Gaudíego gotyk przechodzi w organiczny, secesyjny naturalizm.

– Rokoko i barok – secesja odziedziczyła zamiłowanie do ornamentu, przepychu i efektownych dekoracji, ale zastąpiła dawne motywy nowoczesnymi, opartymi na florze i faunie.

– Symbolizm – zarówno Klimt, jak i Wyspiański czy Mehoffer chętnie korzystali z symbolicznych, często metafizycznych treści (miłość, śmierć, natura, religia), łącząc je z dekoracyjnością secesji.

– Sztuka średniowiecza (witraż, iluminacja) – polskie i europejskie witraże secesyjne rozwijają tradycję średniowieczną, ale w nowym języku formalnym. Dobrze widać to właśnie w witrażach Wyspiańskiego w Krakowie.

Jednocześnie secesja stała się pomostem do nowoczesności – przygotowała grunt pod prostotę linii modernizmu, geometryczne formy art déco oraz ideę projektowania „od łyżki po miasto”, czyli kompleksowego kształtowania przestrzeni i przedmiotów codziennych. Dzięki temu secesja w sztuce pozostaje jednym z najbardziej rozpoznawalnych i atrakcyjnych stylów w historii – łączy dekoracyjność dawnych epok z nowoczesnym myśleniem o funkcji, materiale i roli sztuki w codziennym życiu.